Ik kijk weleens naar Per Seconde Wijzer. Het is een leuke quiz – en ik ben altijd weer benieuwd welke plaats- of persoonsnamen Erik Dijkstra deze keer verkeerd gaat uitspreken. Met de uitspraak van zelfstandig naamwoorden gaat het meestal beter, maar laatst meende ik hem op een rare uitspraak te hebben betrapt. Ik weet niet meer waar de vraag over ging en het doet er ook niet toe, maar één van de woorden die hij voorlas, was bondage (in de betekenis ‘mensen vastbinden met wederzijds goedvinden’). Erik Dijkstra zei [bɔnˈdaːʒə], alsof de spelling bondáázje was. Bondáázje? Volgens mij spreek je het woord in het Nederlands uit alsof je het bóndutsj schrijft – of [ˈbɔndət͜ʃ] in fonetisch schrift.
De een roept dit, de ander dat. Op die manier kom je er niet uit. Er zat dus niks anders op dan het maar weer aan de mensen te vragen, meer specifiek: de mensen op Twitter.
Dit is de vraag die ik stelde, en dit zijn de resultaten:
Laten we de resultaten even samen doorlopen: allereerst valt op dat erg weinig mensen hebben meegedaan aan deze poll (54 in totaal). Mensen waren ook niet zo happig om de poll te retweeten. (Daarom een bijzondere dank aan degenen die wel hebben meegedaan of de poll wel hebben geretweet!) Als we het aantal stemmen afzetten tegen de 1578 stemmen bij de laatste poll, is dat bijna niets, nog geen vier procent. Misschien zijn er minder mensen die een mening over de uitspraak van het woord hebben of vonden veel mensen het onderwerp toch een beetje te pikant (ook al kan ik sowieso niet zien wie heeft meegedaan). Niks aan te doen, maar toch jammer. Ik ga desondanks doen alsof de resultaten iets zeggen over de manier waarop bondage door sprekers van het Nederlands wordt uitgesproken.
Ik heb mensen gevraagd om apart te stemmen voor Nederland en België omdat ik het idee had dat er een verschil zou zijn. En wat bleek? In dit steekproefje wás er een verschil. Twee derde van de mensen die op één van de Nederlandse opties hadden gestemd, gaf aan dat ze het woord bondage op dezelfde manier uitspreken als Erik Dijkstra: [bɔnˈdaːʒə]. Het resterende derde zegt [ˈbɔndət͜ʃ] want niemand heeft gebruik gemaakt van de optie om een reply achter te laten met nóg een andere uitspraak. Je ziet het niet goed op de bovenstaande grafiek omdat het absolute aantal stemmen tussen Nederland (38) en België (16) nogal verschilt, maar de resultaten waren net omgekeerd bij degenen die op één van de Belgische opties hadden gestemd. Iets minder dan twee derde gaf aan dat ze het woord bondage net zo uitspraken als ik dat zou doen: [ˈbɔndət͜ʃ]. De anderen zeggen [bɔnˈdaːʒə].
Zijn dat betrouwbare resultaten? Geen idee. Zijn het interessante resultaten? Ik vind van wel.
Even over de herkomst van bondage: het woord komt uit het Engels en betekent in die taal oorspronkelijk ‘lijfeigenschap’ (wat teruggaat op het Engelse bond ‘lijfeigene’ wat dan weer teruggaat op – enfin, kijk maar zelf). Het achtervoegsel -age is inderdaad van Franse komaf, maar voor de rest heeft het woord vrij weinig (lees: niets) met het Frans te maken. In de betekenis waar we het hier over hebben, is het woord in het Engels voor het eerst in 1963 aangetroffen. In het Nederlands is de vroegste bekende vindplaats een advertentie uit de Leeuwarder Courant uit 1969. Als etymologie de uitspraak zou bepalen, zou een uitspraak op z’n Engels het meest voor de hand liggen. Maar zo werkt taal niet: etymologie bepaalt niet altijd de uitspraak. Door het achtervoegsel -age dat ook in het Frans voorkomt, lijkt het woord wat Fransig (net als bagage, etalage, garage, massage etc.). Vandaar dat mensen het ook op z’n Frans gaan uitspreken. Het is niet etymo-logisch, maar wel logisch.
Waarom is de Franse uitspraak bij degenen die in de poll op één van de Belgische opties hebben gestemd, minder gangbaar? Frans is één van de drie landstalen van België. Over het algemeen spreken Vlamingen beter Frans dan Nederlanders. (Volgens een Belgisch onderzoek dat inmiddels ook alweer 20 jaar oud is, spreekt 57% van de Vlamingen Nederlands én Frans. Volgens een onderzoek van de EU uit 2012 geeft 29% van de Nederlanders aan dat ze een gesprek in het Frans kunnen voeren.) De kans is groot dat er meer Vlamingen zijn die weten dat bondage geen Franse term is (ook al heeft het Frans het woord eveneens uit het Engels geleend en wordt het in het Frans op z’n Frans uitgesproken). Als je geen Frans spreekt en dat niet weet, is de kans groter dat je bondage op woorden als bagage, etalage, garage, massage etc. vindt lijken en het dan ook op die manier uitspreekt. Misschien is er ook nog een leeftijdsverschil, maar daar kunnen we op basis van de Twitter-data niets over zeggen.
We zijn door die Twitter-poll dus te weten gekomen dat allebei de manieren om het woord bondage uit te spreken, voorkomen in het Nederlandse taalgebied. Dat is interessant – want in het Duits is dat (volgens mij) niet zo: ik heb er geen onderzoek naar verricht, maar iedereen die ik het woord in die taal ooit heb horen uitspreken, zei [ˈbɔndət͜ʃ]. We weten nu dat er in het Nederlands variatie is in dit opzicht en we hebben zelfs een glimp kunnen opvangen van de factoren die lijken te bepalen welke vorm je gebruikt. Maar aanvullend onderzoek is zeker nodig omtrent dit, eh, boeiende onderwerp.